Artykuł 74 Kodeksu karnego wprowadza zasadę, zgodnie z którą oskarżony (a także podejrzany) w postępowaniu karnym nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść.
Ma jednak obowiązek poddania się następującym badaniom: 1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom; 2) badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu, z zastrzeżeniem pkt 3; 3) pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.
Wskazane wyżej obowiązki (z wyjątkiem obowiązku poddania się badaniom psychologicznym i psychiatrycznym) ciążą również na osobie podejrzanej, a więc osobie, co do której nie wydano postanowienia o przedstawieniu zarzutów ani nie przesłuchano jej w charakterze podejrzanego po uprzednim poinformowaniu o treści zarzutu, ale zachodzi podejrzenie, że mogła popełnić czyn zabroniony.
Aktywny czy bierny udział w badaniach
Skoro oskarżony (podejrzany) nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść, nie musi również aktywnie uczestniczyć w prowadzonym badaniu. Z art. 74 k.p.k. wynika bowiem jedynie, że musi poddać się badaniu, a więc brać w nim udział w sposób bierny. Ma więc obowiązek jedynie znosić związane z tym pewne uciążliwości (tak m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 2000 r., sygn. akt II KKN 108/00, Legalis nr 49078). Jeżeli jakieś badanie wymaga aktywnego udziału oskarżonego (podejrzanego), to konieczna jest jego zgoda w tym zakresie.
Oskarżony (podejrzany) nie musi aktywnie uczestniczyć w badaniu psychologicznym czy psychiatrycznym – nie ma obowiązku rozmawiać z psychologiem, wypełniać testów, kwestionariuszy, itp.
Konsekwencje niepoddania się badaniom
Kodeks postępowania karnego stanowi, że oskarżonego (podejrzanego) lub osobę podejrzaną wzywa się do poddania się obowiązkowym badaniom. W razie odmowy poddania się badaniom osoby te można zatrzymać i przymusowo doprowadzić, a także stosować wobec nich siłę fizyczną lub środki techniczne służące obezwładnieniu, w zakresie niezbędnym do wykonania danej czynności. Jak już wspomniano, dotyczy to jednak wyłącznie samego poddania się uciążliwościom związanym z badaniami.
Oskarżony (podejrzany) lub osoba podejrzana mogą odmówić aktywnego uczestniczenia w badaniach. Muszą jednak wziąć pod uwagę to, że sąd orzekający w sprawie może ocenić tę odmowę w kontekście całokształtu materiału dowodowego w sprawie (tak m.in. wyrok SN z dnia 9 stycznia 2001 r., sygn. akt V KKN 461/00, Legalis nr 51008, w którym stwierdzono, że odmowa poddania się przez oskarżonego określonym badaniom, także psychologicznym, wbrew obowiązkowi płynącemu z art. 74 § 2 KPK, w szczególności gdy jest oczywiście nieuzasadniona, musi zostać – jak każda inna istotna okoliczność – rozważona w całokształcie zebranych w sprawie dowodów).
Wykorzystywanie materiałów uzyskanych bez zgody
Omówione wyżej przepisy nie stoją jednak na przeszkodzie przeprowadzeniu badań na podstawie materiałów uzyskanych na wcześniejszym etapie postępowania, bez zgody oskarżonego (podejrzanego). Jeżeli jakiś materiał dowodowy pochodzący od tej osoby istnieje, to może on zostać wykorzystany w badaniu przez biegłego. Na przeszkodzie temu nie stoi fakt, że na późniejszym etapie postępowania osoba ta odmawia udziału w badaniu (tak wyrok SN z dnia 21 lipca 2000 r., sygn. akt II KKN 108/00, KZS 2001/2, poz. 16).
dr K. Ziemianin
