Podstawowym obowiązkiem świadka jest stawienie się na wezwanie i złożenie zeznań. Przepisy Kodeksu postępowania karnego przewidują możliwość odmowy składania zeznań (takie prawo ma m.in. osoba najbliższa dla oskarżonego) albo odmowy odpowiedzi na pytanie (np. ze względu na grożącą odpowiedzialność za przestępstwo). W przypadkach niewskazanych w przepisach prawa odmowa zeznań lub odpowiedzi na pytanie jest bezprawna. Powstaje więc wątpliwość, jakie są konsekwencje takiej odmowy. Dotyczy to przede wszystkim odpowiedzi na pytanie, czy niezłożenie zeznań może stanowić przestępstwo z art. 233 k.k.
Konsekwencje procesowe
Bezpodstawna odmowa zeznań lub odpowiedzi na pytanie rodzi przede wszystkim skutki wynikające z przepisów Kodeksu postępowania karnego. Oznacza to, że na świadka, który nie złożył zeznań, choć miał taki obowiązek, może zostać nałożona kara pieniężna w kwocie do 3000 zł, a ponadto można co do niego zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie. W razie uporczywego uchylania się od złożenia zeznania świadek może zostać aresztowany na czas nieprzekraczający 30 dni (art. 285 i 287 k.p.k.).
Przestępstwo z art. 233 k.k.
Artykuł 233 k.k. stanowi, że kto, składając zeznanie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Wątpliwości dotyczą tego, czy bezpodstawna odmowa zeznań lub odpowiedzi na pytanie może być uznana przez organ prowadzący postępowanie za „zatajenie nieprawdy” w rozumieniu tego przepisu.
W sprawie tej wypowiedział się Sąd Najwyższy (uchwała siedmiu sędziów SN z dnia 22 stycznia 2003 r., I KZP 39/02). Jednoznacznie stwierdził, że bezpodstawne uchylenie się od złożenia zeznania nie może być uznane za „zatajenie nieprawdy”. Sąd wskazał, że zatajenie prawdy następuje wtedy, gdy świadek przystąpi do składania zeznań, ale przemilczy w swoim zeznaniu pewne okoliczności lub jawnie zaprzeczy jakimś okolicznościom, które istniały w rzeczywistości.
Oznacza to, że nie odpowiada za przestępstwo z art. 233 k.k. świadek, który bezpodstawnie nie złoży zeznań. Za przestępstwo to będzie jednak odpowiadać świadek, który przystąpi do składania zeznań, ale złoży zeznania nieprawdziwe lub niepełne, zatajając przy tym niektóre okoliczności. Różnica w tym zakresie sprowadza się do ustalenia, czy zamiarem świadka było jedynie niezłożenie zeznań czy też wprowadzenie w błąd organu postępowania. W tym drugim przypadku konsekwencją zachowania świadka może być zastosowanie art. 233 k.k.
Inne przestępstwa
Świadek, który bezpodstawnie odmówi zeznań, powinien jednak mieć na uwadze ewentualne konsekwencje wynikające z art. 236 i 239 k.k. Pierwszy z tych przepisów dotyczy zatajania dowodów niewinności osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa, drugi odnosi się do utrudniania lub udaremniania postępowania karnego przez pomoc sprawcy przestępstwa w celu uniknięcia przez niego odpowiedzialności karnej.
Jeżeli świadek odmawia złożenia zeznań, przez co zataja dowody niewinności innej osoby, może narazić się na odpowiedzialność z art. 236 k.k. Natomiast konsekwencją bezpodstawnej odmowy zeznań wynikającej z próby utrudnienia w ten sposób postępowania karnego i ułatwienia uniknięcia przez sprawcę przestępstwa odpowiedzialności karnej może być zastosowanie art. 239 k.k. Przepis ten odnosi się jednak wyłącznie do sytuacji, gdy świadek chciał swoim zachowaniem doprowadzić do utrudnienia postępowania i pomocy sprawcy lub przynajmniej godził się na taki skutek. Musi więc działać umyślnie.
dr K. Ziemianin
